Love
βeℓℓe â๓e
Fonetika, Morfologjia, Sintaksa, Leksikologjia
Si ndahet gramatika e gjuhës Shqipe?
• Gramatika e gjuhës shqipe ndahet në:
• Fonetikë
• Leksikologji
• Sintaksë
• Morfologji
Fonetika
Tingujt e gjuhës shqipe
• Gjuha e sotme shqipe ka sistemin e saj të tingujve. Këta tinguj i quajmë fonema ( nga greqishtja : phone – zë). اdo gjuhë ka një numër të caktuar fonemash.
Gjuha shqipe ka 36 fonema =>
7 fonema zanore: a, e, ë, i, o, u, y dhe 29 fonema bashkëtingëllore: b, c, ç, d, dh, f, g, gj, h, j, k, l, ll, m, n, nj, p, q, r, rr, s, sh, t, th, v, x, xh, z, zh.
Zanoret janë tinguj që artikulohen në hapësirën e gojës pa hasur asnjë pengesë. Bashkëtingëlloret janë tinguj që artikulohen në hapësirën e gojës duke kapërcyer një pengesë. Bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe janë:
1. Të zëshme: b, d, dh, h, g, gj, v, x, xh, z dhe zh.
2..Të pazëshme: m,n,nj,j,l,ll,r,rr ,p, t, th , k, q, j ,c, ç, s, dhe sh .
Tingujt (fonemat) shkruhen me shenja grafike. Shenjat grafike që përdoren për të paraqitur tingujt (fonemat) quhen shkronja. Tingujt (fonemat) i shqiptojmë dhe dëgjojmë, ndërsa shkronjat i shkruajmë, i shohim dhe i lexojmë. Të gjitha shkronjat që paraqesin tingujt e të folurit të një gjuhe përbëjnë alfabetin e asaj gjuhe. Alfabeti i gjuhës shqipe ka 36 shkronja, të renditura si vijon: a, b, c, ç, d, dh, e, ë, f, g, gj, h, i, j, k, l, ll, m, n, nj, o, p, q, r, rr, s, sh, t, th, u, v, x, xh, y, z, zh.
Nga këto, 27 shkronja janë të thjeshta dhe 9 të përbëra: dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh. Këto shkronja quhen dyshkronjësha ose diagrame. Në gjuhën shqipe dyshkronjëshat nuk paraqesin vështirësi të mëdha. Për këtë duhen ditur dhe respektuar disa rregulla. Në rastet kur një fjalë mbaron me s dhe t dhe fjala tjetër fillon me h, atëherë shkronjat lexohen të ndara: p.sh. meshollë = mes-hollë, Ethem = Et-hem, shtathedhur = shtat-hedhur etj.
Klasifikimi i zanoreve
Zanoret e shqipes klasifikohen:
• Sipas vendit të ngritjes së gjuhës drejt qiellzës: të përparme, qendrore dhe të prapme;
• Sipas shkallës së ngritjes së gjuhës drejt qiellzës: të hapura, gjysmë të hapura dhe të mbyllura;
• Sipas pjesëmarrjes ose jo të buzëve: të buzorëzuara dhe të pabuzorëzuara
Klasifikimi i bashkëtingëlloreve
Bashkëtingëlloret e shqipes klasifikohen:
• Sipas mënyrës së formimit: mbylltore, shtegore, hundore, anësore dhe dridhëse;
• Sipas vendit të formimit: buzore, dhëmbore, alveolare, paraqiellzore, qiellzore;
• Sipas pjesëmarrjes së zërit dhe të zhurmës: të shurdhta ose të pazëshme dhe të zëshme.
Diftongjet dhe grupet e zanoreve
• Dy zanore që shqiptohen si një rrokje e vetme përbëjnë një diftong.
• Kur dy zanore që janë pranë njëra- tjetrës shqiptohen secila si një rrokje më vete, ato përbëjnë një grup zanor
DREJTSHKRIMI DHE DREJTSHQIPTIMI I DISA TINGUJVE Tث GJUHثS SHQIPE
1. Zanoret y dhe i
Lexoni fjalët në dy pikat A dhe B.
A: ai, bilbil,direk, fishek, frikë, gjilpërë, hipi,hipje, krimb, krip, kripë,kripore, qilim,qime, rrip, sirtar, shpirt, shqip, shqipëroj, shqiptar, shqiptoj,rrip etj.
B: byzylyk, çyryk, dysheme, gjym, (i,e) gjymtë, gjymtoj, gjysmë, gjysmak, lyp, lypës, tym, vyshket, zymbyl, dy etj.
2. Bashkëtingëllorja rr
A: rregull, rresht, rreth, rrënjë, rrip, rrobë, rrogë, rrogozë, rrokje, rrotë, rrudhë, rrufe, rrugë, rrush, rrymë, rrëzoj, rri, rrit, rrjedh, rrjep, rroj, rroftë, rruaj rrëfim, rreze, rrallë, rrafsh, rrah
Rrokja
• Rrokja është një grup fonemash përqendrimi rreth një zanoreje. Rrokjet janë të hapura kur mbarojnë me zanore (u-ra) dhe të mbyllura kur mbarojnë me bashkëtingëllore (lis).
• Një grup bashkëtingëlloresh pa zanore nuk mund të formojë rrokje.
Intonacioni
• Ngritjet dhe uljet e zërit gjatë të folurit quhen intonacione.
• Intonacioni mund të pësojë modifikime edhe në varësi nga shprehja e emocioneve dhe e ndjenjave të gëzimit, zemërimit, admirimit, shpresës, dyshimit etj.
Theksi i fjalës
• Shqiptimi i një rrokjeje të fjalës me forcë më të madhe se të tjerat quhet theks. Rrokja që shqiptohet me forcë më të madhe quhet rrokje e theksuar, të tjerat quhen të patheksuara. Në shqipen theksi mund të bjerë në njërën ose në tjetrën rrokje të fjalës.
Theksi i fjalisë
• Në gjuhën shqipe gjymtyra e fjalisë që duhet vënë në dukje shqiptohet më fuqishëm dhe me ton më të lartë.
• Në disa raste për të vënë në dukje një fjalë që shpreh një emocion, përdoret një theks i dytë, i cili mund të bjerë në një rrokje tjetër të fjalës, jo në rrokjen që bie theksi i fjalës: E mreku΄llueshme! E pabe΄sueshme!- thërrisnin të pranishmit.
Fjalëformimi
Forma dhe kuptimi i fjalës
• Fjala është njësia themelore e fjalisë.
• Të gjitha fjalët e një gjuhe përbëhen nga forma dhe kuptimi. Forma është tërësia e tingujve në të folur ose e shkronjave në të shkruar që ndërton fjalën. Forma e fjalës lidhet me kuptimin e saj.
• Një pjesë e fjalës është e pandryshueshme dhe quhet temë e fjalës, tjetra është e ndryshueshme dhe quhet mbaresë e fjalës.
• Fjala përbëhet nga tema dhe mbaresa.
• Tema është ajo pjesë e fjalës që mbetet pasi heqim mbaresën. Një teme mund t’i shtohen parashtesa ose prapashtesa. Në këtë rast ajo quhet temë fjalëformuese.
• Rrënja e fjalës bart kuptimin kryesor të fjalës.
• Mbaresa jep veçoritë gramatikore të fjalës
Fjalët e parme dhe jo të parme
• Fjalët në gjuhën shqipe janë të parme dhe jo të parme. Fjala quhet e parme kur tema është e njëjtë me rrënjën, p.sh., flutur-a, këng-a etj. Fjala quhet jo e parme kur është formuar me parashtesë ose prapashtesë, ose të dyja bashkë, si dhe me mënyra të tjera. Fjalët jo të parme janë: të prejardhura (flutur-o-j), të përbëra (bukë+pjekës) dhe të përngjitura (megjithatë).
Fjalët e përbëra
• Fjalët e përbëra janë të formuara nga dy ose më shumë tema. Fjalët e përbëra mund të jenë:
a) emra (frymëmarrje = frymë + marrje);
b) mbiemra (flokëverdhë = flokë + verdhë);
c) folje (buzëqesh = buzë + qesh);
d) ndajfolje (duarkryq = duar + kryq);
Antonimet, sinonimet dhe homonimet
• Antonimet janë fjalë, të cilat kanë kuptim të kundërt me njëra-tjetrën: mëngjes – mbrëmje;
• Sinonimet janë fjalë, të cilat shkruhen ndryshe, por që kanë kuptim të njëjtë me njëra-tjetrën: i brengosur – i merakosur;
• Homonimet janë fjalë që shkruhen ose shqiptohen njësoj, por që kanë kuptim të ndryshëm: akrep (kafshë e vogël helmuese, e zezë) – akrep (shigjetëzat që rrotullohen në orë).
Leksikologjia
• Leksikologjia është pjesë e gjuhësisë që studion fjalët e një gjuhe dhe kuptimet e tyre. Fjala leksikologji vjen nga greqishtja e vjetër: leksis = fjalë, logos = dije.
Fusha leksikore
• Gjuha shqipe, ashtu si çdo gjuhë, ka një numër të madh fjalësh. Disa prej këtyre fjalëve kanë më shumë se një kuptim. Tërësia e fjalëve të një gjuhe quhet leksik. Pra, leksiku është një lum i gjatë fjalësh, por ai nuk është thjesht një listë fjalësh që ekziston në mendjen tonë. Ai është një sistem ku çdo fjalë ka vendin e vet dhe është gjithmonë në lidhje me fjalë të tjera.
• اdo grup fjalësh që lidhen me njëra-tjetrën nëpërmjet kuptimit të veçantë që ato shprehin, përbëjnë një fushë leksikore.
Sintaksa
• Sintaksa është pjesa e gramatikës që studion fjalët gjatë ligjërimit, rregullat e bashkimit të tyre në grupe fjalësh e në fjali si dhe rolin që luajnë ato.
Përbërësit kryesorë të fjalisë
• Dallohen dy grupe përbërëse të fjalisë:
• Grupi emëror (kryefjala)
• Grupi foljor (kallëzuesi)
• Grupi emëror tregon për personat për të cilët flitet, kurse grupi foljor tregon çfarë thuhet për ta:
Të gjithë fëmijët =>*****************rrinin të qetë.
|| ***************** ******************** ||
Grup emëror =>***************** Grup foljor
Fjalia dhe përbërësit e saj
• Fjalia është një grup fjalësh të lidhura në mes vete sipas kuptimit dhe rregullave gramatikore të gjuhës. Fjalia kumton diçka. Në gjuhën e folur fjalitë karakterizohen nga një intonacion ose vijë melodike e veçantë (zbritëse, ngjitëse etj.). Në gjuhën e shkruar ato përcaktohen nga shenjat e pikësimit (pikë, pikëpyetje, pikëpresje, pikëçuditje).
• Një fjali mund të jetë e thjeshtë ose e përbërë. Fjalia është e thjeshtë kur ka vetëm një folje. Fjalia është e përbërë kur ka më shumë se një folje.
Tipat e fjalive sipas llojit të kumtimit
Sipas llojit të kumtimit fjalitë mund të jenë:
• Dëftore
• Pyetëse
• Nxitëse
• Dëshirore
Fjalia dëftore
• Fjalia dëftore shërben për të treguar diçka, për të dhënë një informacion rreth një fakti, rreth një vëzhgimi, një gjykimi, një opinioni.
• Fjalia dëftore, kur është e mëvetësishme, shqiptohet me një intonacion tregues. Toni zbret në fund të fjalisë. Ai ngrihet në fjalën që mban theksin logjik, kur është i dukshëm.
• Fjalia dëftore ka foljen zakonisht në mënyrën dëftore, por mund ta ketë edhe në mënyrën lidhore, habitore e kushtore.
Fjalia pyetëse
• Fjalia pyetëse përdoret për të pyetur për diçka që folësi nuk e di ose e di pjesërisht dhe pret prej bashkëbiseduesit një përgjigje. Këto fjali përdoren dendur në dialog, sepse bashkëbiseduesit për çdo pyetje që bëjnë, presin një përgjigje.
• Dallohen tri lloje fjalish pyetëse:
• Fjali pyetëse tërësore
• Fjali pyetëse të pjesshme
• Fjali pyetëse retorike.
• Fjalia është pyetëse tërësore, kur bashkëbiseduesi i përgjigjet pyetjes me po, jo ose me foljen e fjalisë pyetëse:
- Ishe sot te mjeku? Po. (Isha.)
• Fjalia është pyetëse e pjesshme, kur folësi ka njohuri për atë që pyet, por ai do të mësojë më shumë. Këtyre pyetjeve nuk u jepet përgjigje me po ose jo, por me një ose disa fjalë: - ا’muaj është tani? – Janar.
• Fjalia është pyetëse retorike, kur folësi pyet pa pritur që të marrë përgjigje: - ا’të presësh nga ti?
Fjalia nxitëse
• Fjalia nxitëse shërben për të nxitur dikë që të zbatojë një urdhër, një këshillë, një sugjerim, një ftesë.
• Në fjalitë nxitëse foljet janë zakonisht në mënyrën urdhërore, lidhore e dëftore.
Fjalia dëshirore
• Fjalia dëshirore shërben për të shprehur një dëshirë, një urim, një mallkim. Fjalia dëshirore mund të shprehë edhe dëshirën që të mos ndodhë diçka.
• Fjalitë dëshirore e kanë foljen në mënyrën dëshirore dhe në mënyrën lidhore.
• Në fund të fjalive dëshirore vihet pikëçuditje.
Format e fjalisë
• Fjalitë dëftore, pyetëse, nxitëse dhe dëshirore mund të paraqiten në shumë forma: veprore ose pësore, pohore ose mohore dhe thirrmore.
• Fjalia është në formën veprore, kur folja e saj është e formës veprore dhe është në formën pësore, kur folja e saj është e formës joveprore (ose pësore).
• Në formën mohore të fjalisë mohohet një pohim. Pra, fjalia e formës pohore pëson një shndërrim mohor.
• Fjalitë bëhen thirrmore kur shoqërohen me një ndjenjë të fortë kënaqësie, habie, frike, zemërimi etj.
Gjymtyrët kryesorë të fjalisë
Gjymtyrët kryesorë të fjalisë janë:
• Kryefjala
• Kallëzuesi
Kryefjala
• Kryefjala është gjymtyrë kryesore e fjalisë. Ajo gjendet me pyetjet: cili?, cila?, cilët? dhe kush?. Ajo tregon një a më shumë frymore apo sende.
Kryefjala zakonisht qëndron para foljes.
Me se shprehet kryefjala?
• Kryefjala shprehet me:
a) emër në rasën emërore, të shquar e të pashquar, në numrin njëjës e shumës: Dritani u lag nga shiu. (kush?)
b) përemër (dëftor, të pacaktuar, lidhor, vetor të çdo vete a numri): Ajo më kërkoi një trëndafil të kuq.
c) numëror: Të dy filluam të ecnim duke çaluar në korridor.
d) grup emëror: Yt vëlla të la vetëm.
Kallëzuesori i kryefjalës
• Kryefjala mund të marrë një kallëzuesor. Shqiponja është simboli ynë kombëtar.
• Kallëzuesori i kryefjalës tregon një cilësi të personit apo sendit që shënohet nga kryefjala.
Kallëzuesi
• Kallëzuesi është gjymtyra kryesore e fjalisë, që tregon një veprim apo gjendje të kryefjalës. Ai gjendet me pyetjet: ç’bën?, ç’ është?. Kryefjala dhe kallëzuesi janë të lidhur ngusht me njëri-tjetrin. Kështu, po të ndryshojë kryefjala, ndryshon edhe kallëzuesi. Kallëzuesi përshtatet me kryefjalën në numër dhe në vetë. Kallëzuesi zakonisht qëndron pas kryefjalës.
Llojet e kallëzuesit
Llojet e kallëzuesit janë:
• Kallëzuesi foljor i thjeshtë (një folje): Ti më munde.
• Kallëzuesi foljor i përbërë (dy e më shumë folje): Po djali sa zinte të recitonte , harronte vjershën.
• Kallëzuesi emëror (jam+emër, mbiemër, përemër, numëror): Dy prej luanëve ishin meshkuj.
Gjymtyrët e dyta
Gjymtyrët e dyta (apo plotësit e fjalisë) janë:
• Rrethanori
• Kundrinori
• Përcaktori
Rrethanori
• Rrethanori është gjymtyrë e dytë e fjalisë. Ai tregon rrethanat e kryerjes së veprimit, si: kohë, vend, mënyrë, shkak, sasi, qëllim. Ai në fjali gjendet me pyetje të ndryshme: kur?, ku?, si?, pse?, sa?, përse?. Rrethanori gati gjithmonë qëndron pas foljes ose kallëzuesit, por ai shpesh del edhe para foljes ose kallëzuesit.
Rrethanori i kohës
• Rrethanori i kohës tregon kohën e kryerjes së veprimit. Rrethanori i kohës lëviz lirshëm në fjali.
Ai gjendet me pyetjen: kur?: Mbrëmë shkuam në kinema.
Me se shprehet rrethanori i kohës?
• Rrethanori i koës shprehet me:
a) emër me e pa parafjalë: Ndeshja finale do të zhvillohet të mërkurën.
b) grup emëror: Ndeshja finale u zhvillua para një jave
c) ndajfolje ose shprehje ndajfoljore: Ndeshja finale u zhvillua dje.
d) formë të pashtjelluar: Me të zbardhur fëmijët u nisën në ekskursion.
Rrethanori i vendit
• Rrethanori i vendit tregon vendin e kryerjes së veprimit. Ai lëviz lirshëm në fjali.
Rrethanori i vendit gjendet me pyetjen: ku?: Ata shkuan në shkollë.
Me se shprehet rrethanori i vendit?
• Rrethanori i vendit shprehet me:
a) emër me parafjalë: Librat i mbaj në bibliotekë. (ku?)
b) grup emëror: Jam nisur për në Galerinë e Arteve. (për ku?)
c) ndajfolje: Zhurma dëgjohej sipër. (ku?)
Rrethanori i mënyrës
• Rrethanori i mënyrës tregon mënyrën e kryerjes së veprimit. Ai lëviz lirshëm në fjali. Rrethanori i mënyrës gjendet me pyetjen: si?:
Ajo këndon bukur.
Me se shprehet rrethanori i mënyrës?
• Rrethanori i mënyrës shprehet me:
a) një ndajfolje ose shprehje ndajfoljore (me emër në rasën kallëzore): Dëbora mbulonte shpejt e shpejt (si?) çdo gjë.
b) një grup emëror: Një flutur po thithte me ëndje të madhe (si?) nektarin e luleve.
c) një formë të pashtjelluar: Djemtë ecnin me nxitim pa parë (si?) rrugën.
Rrethanori i shkakut
• Rrethanori i shkakut tregon një shkak që sjell një pasojë të caktuar. Ai varet nga kallëzuesi, por ndonjëherë edhe me emër ose mbiemër. Rrethanori i shkakut zë vend pas gjymtyrës nga varet. Ai gjendet me pyetjen: pse?: Ajo shkoi te mjeku, sepse ishte e sëmurë.
Me se shprehet rrethanori i shkakut?
• Rrethanori i shkakut shprehet me:
a) ndajfolje: Pse ke bërë gjithë këto gabime në diktim, Dritan?
b) emër me parafjalë: - I kam bërë nga nxitimi, mësuese.
c) grup emëror: Rezultatet i ke të ulëta për shkak të mungesave.
d) përcjellore: Duke mos u mjekuar me kohë, sëmundja iu rëndua.
Rrethanori i sasisë
• Rrethanori i sasisë tregon sasi.
Ai gjendet me pyetjen: sa?: Ata morën pak libra.
Me se shprehet rrethanori i sasisë?
• Rrethanori i sasisë shprehet me:
a) një ndajfolje ose shprehje ndajfoljore: Mbrëmë ajo hëngri pak.
b) një grup emëror ku bërthama tregon një njësi matjeje dhe ka përpara zakonisht një numëror: Nëna bleu 5 kg mollë.
Rrethanori i qëllimit
• Rrethanori i qëllimit tregon qëllimin e kryerjes së veprimit. Ai varet nga kallëzuesi. Rrethanori i qëllimit zë vend pas gjymtyrës nga varet.
Ai gjendet me pyetjen: përse?: Ai shkoi për të luajtur.
Me se shprehet rrethanori i qëllimit?
• Rrethanori i qëllimit shprehet me:
a) ndajfolje: Përse ke ardhur deri këtu?
b) emër me parafjalë: Djemtë kanë ardhur këtu për punë.
c) grup emëror: Prindërit përpiqen për të mirën e fëmijëve të tyre.
d) paskajore: Ajo ka shkuar në Amerikë për t’u specializuar.
Kundrinori
• Kundrinori është gjymtyrë e dytë e fjalisë. Ai zakonisht varet nga folja dhe tregon mbi kë (cilin) bie veprimi i shprehur prej saj. Ai vihet në atë rasë që kërkon gjymtyra prej së cilës varet.
• Sipas kuptimit dhe formës së shprehjes, kundrinori është i drejtë dhe i zhdrejtë.
Llojet e kundrinorit janë:
• I drejtë
• I zhdrejtë:
me parafjalë
pa parafjalë
Kundrinori i drejtë
• Kundrinori i drejtë është gjymtyrë e dytë e fjalisë që shënon objektin tek i cili kalon veprimi i shprehur nga folja. Objekti mund të jetë frymor ose jofrymor.
• Kundrinori i drejtë u përgjigjet pyetjeve: kë?, cilin?, cilën?, çfarë?.
• Kundrinori i drejtë është një grup emëror (i shprehur me një emër, një përemër ose një emër dhe një përcaktor) në rasën kallëzore pa parafjalë dhe që lidhet me një folje të formës veprore: Era e marrë tundte rrapin e moçëm të Jubinës.
• Në qoftë se fjalinë veprore me kundrinor të drejtë e shndërrojmë në fjali pësore, kundrinori i drejtë bëhet kryefjalë e foljes në formën pësore, kurse kryefjala, kundrinor me parafjalë: Era e malit e shpërndante këngën gjithandej.
Kënga shpërndahej nga era e malit gjithandej.
Me se shprehet kundrinori i drejtë?
• Kundrinori i drejtë shprehet:
a) me emër (zakonisht të shquar) në rasën kallëzore: E ndoqe ndeshjen mbrëmë?
b) me përemër: E shoh atë, të shoh edhe ty.
c) me grup emëror: Vizitova liqenin e Prespës vitin e kaluar.
d) me trajtë të shkurtër të përemrit vetor: Do ta njoftoj vetë Arbrin për orarin e ndeshjes.
Kallëzuesori i kundrinorit të drejtë
• Kundrinori i drejtë mund të marrë një kallëzuesor. Beni i mbante pantallonat të ngushta.
• Kallëzuesori i kundrinorit të drejtë shërben për të treguar një cilësi ose veçori të qenies a të sendit të treguar nga kundrinori i drejtë.
Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë ka lidhje të drejtpërdrejtë me foljen dhe përdoret gjithmonë i shoqëruar me trajtë të shkurtër të përemrit vetor. Mund të marrin kundrinor të zhdrejtë foljet kalimtare dhe jokalimtare, veprore dhe joveprore.
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë u përgjigjet pyetjeve: kujt?, cilit?, cilës?, cilëve?, cilave?.
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë është një grup emëror (i shprehur me një emër, një përemër ose me një emër dhe një përcaktor) në rasën dhanore, që shoqërohet gjithnjë nga një trajtë e shkurtër e përemrit vetor në rasën dhanore.
• Ai ndërtohet gjithmonë pa parafjalë dhe tregon sende ose qenie mbi të cilat bie veprimi i shprehur nga folja.
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë luan rol të rëndësishëm, është plotës kryesor. Ai nuk është i lidhur me foljen aq sa kundrinori i drejtë.
Me se shprehet kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë?
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë shprehet:
a) me emër në rasën dhanore: Fëmijëve (cilëve?) u ishte shtuar gëzimi.
b) me përemër: Ty (kujt?) të erdhën shumë shokë për ditëlindje.
c) me grup emëror: Shoqes së klasës sonë (kujt?-) i dhanë çmimin e parë në konkurs.
• Vendi i kundrinorit të zhdrejtë pa patafjalë është zakonisht pas foljes. Por ai mund të zërë lirisht pozicione të ndryshme në fjali.
Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë ka një përdorim më të gjerë e të larmishëm sesa kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë. Ai varet kryesisht nga folja, por edhe nga pjesë të ndryshme të ligjëratës.
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë i përgjigjet pyetjeve: për kë?, me se?, nga kush?, prej kujt?,nga se?.
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë është një grup emëror (i shprehur me një emër, një përemër ose me një emër dhe një përcaktor) në rasën emërore, kallëzore ose rrjedhore, i paraprirë gjithmonë nga një parafjalë: Ju e fituat ndeshjen me lojën tuaj.
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë plotëson më mirë kuptimin e foljes dhe të fjalisë, por nuk është plotës kryesor, sepse folja në fjali mund të përdoret edhe pa të.
• Parafjalët kryesore me të cilat ndërtohet kundrinori i zhdrejtë me parafjalë, janë: nga, te, me, për, pa, mbi, nën, kundër…;
shprehjet parafjalore – bashkë me, me anë të, në lidhje me… . Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë, i ndërtuar nga një emër ose një emër dhe një përcaktor, mund të zëvendësohet nga një përemër.
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë dallohet nga dy kundrinorët e tjerë, sepse ndërtohet gjithmonë me parafjalë.
Me se shprehet kundrinori i zhdrejtë me parafjalë?
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë shprehet:
a) me emër: Më doli gjumi nga bubullima. (nga cila?)
b) me përemër: Lajmi thoshte se mbi ta rëndonin shumë akuza. (mbi cilët?)
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë shprehet në rasën emërore, kallëzore dhe rrjedhore me parafjalë.
... Vazhdon...
Si ndahet gramatika e gjuhës Shqipe?
• Gramatika e gjuhës shqipe ndahet në:
• Fonetikë
• Leksikologji
• Sintaksë
• Morfologji
Fonetika
Tingujt e gjuhës shqipe
• Gjuha e sotme shqipe ka sistemin e saj të tingujve. Këta tinguj i quajmë fonema ( nga greqishtja : phone – zë). اdo gjuhë ka një numër të caktuar fonemash.
Gjuha shqipe ka 36 fonema =>
7 fonema zanore: a, e, ë, i, o, u, y dhe 29 fonema bashkëtingëllore: b, c, ç, d, dh, f, g, gj, h, j, k, l, ll, m, n, nj, p, q, r, rr, s, sh, t, th, v, x, xh, z, zh.
Zanoret janë tinguj që artikulohen në hapësirën e gojës pa hasur asnjë pengesë. Bashkëtingëlloret janë tinguj që artikulohen në hapësirën e gojës duke kapërcyer një pengesë. Bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe janë:
1. Të zëshme: b, d, dh, h, g, gj, v, x, xh, z dhe zh.
2..Të pazëshme: m,n,nj,j,l,ll,r,rr ,p, t, th , k, q, j ,c, ç, s, dhe sh .
Tingujt (fonemat) shkruhen me shenja grafike. Shenjat grafike që përdoren për të paraqitur tingujt (fonemat) quhen shkronja. Tingujt (fonemat) i shqiptojmë dhe dëgjojmë, ndërsa shkronjat i shkruajmë, i shohim dhe i lexojmë. Të gjitha shkronjat që paraqesin tingujt e të folurit të një gjuhe përbëjnë alfabetin e asaj gjuhe. Alfabeti i gjuhës shqipe ka 36 shkronja, të renditura si vijon: a, b, c, ç, d, dh, e, ë, f, g, gj, h, i, j, k, l, ll, m, n, nj, o, p, q, r, rr, s, sh, t, th, u, v, x, xh, y, z, zh.
Nga këto, 27 shkronja janë të thjeshta dhe 9 të përbëra: dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh. Këto shkronja quhen dyshkronjësha ose diagrame. Në gjuhën shqipe dyshkronjëshat nuk paraqesin vështirësi të mëdha. Për këtë duhen ditur dhe respektuar disa rregulla. Në rastet kur një fjalë mbaron me s dhe t dhe fjala tjetër fillon me h, atëherë shkronjat lexohen të ndara: p.sh. meshollë = mes-hollë, Ethem = Et-hem, shtathedhur = shtat-hedhur etj.
Klasifikimi i zanoreve
Zanoret e shqipes klasifikohen:
• Sipas vendit të ngritjes së gjuhës drejt qiellzës: të përparme, qendrore dhe të prapme;
• Sipas shkallës së ngritjes së gjuhës drejt qiellzës: të hapura, gjysmë të hapura dhe të mbyllura;
• Sipas pjesëmarrjes ose jo të buzëve: të buzorëzuara dhe të pabuzorëzuara
Klasifikimi i bashkëtingëlloreve
Bashkëtingëlloret e shqipes klasifikohen:
• Sipas mënyrës së formimit: mbylltore, shtegore, hundore, anësore dhe dridhëse;
• Sipas vendit të formimit: buzore, dhëmbore, alveolare, paraqiellzore, qiellzore;
• Sipas pjesëmarrjes së zërit dhe të zhurmës: të shurdhta ose të pazëshme dhe të zëshme.
Diftongjet dhe grupet e zanoreve
• Dy zanore që shqiptohen si një rrokje e vetme përbëjnë një diftong.
• Kur dy zanore që janë pranë njëra- tjetrës shqiptohen secila si një rrokje më vete, ato përbëjnë një grup zanor
DREJTSHKRIMI DHE DREJTSHQIPTIMI I DISA TINGUJVE Tث GJUHثS SHQIPE
1. Zanoret y dhe i
Lexoni fjalët në dy pikat A dhe B.
A: ai, bilbil,direk, fishek, frikë, gjilpërë, hipi,hipje, krimb, krip, kripë,kripore, qilim,qime, rrip, sirtar, shpirt, shqip, shqipëroj, shqiptar, shqiptoj,rrip etj.
B: byzylyk, çyryk, dysheme, gjym, (i,e) gjymtë, gjymtoj, gjysmë, gjysmak, lyp, lypës, tym, vyshket, zymbyl, dy etj.
2. Bashkëtingëllorja rr
A: rregull, rresht, rreth, rrënjë, rrip, rrobë, rrogë, rrogozë, rrokje, rrotë, rrudhë, rrufe, rrugë, rrush, rrymë, rrëzoj, rri, rrit, rrjedh, rrjep, rroj, rroftë, rruaj rrëfim, rreze, rrallë, rrafsh, rrah
Rrokja
• Rrokja është një grup fonemash përqendrimi rreth një zanoreje. Rrokjet janë të hapura kur mbarojnë me zanore (u-ra) dhe të mbyllura kur mbarojnë me bashkëtingëllore (lis).
• Një grup bashkëtingëlloresh pa zanore nuk mund të formojë rrokje.
Intonacioni
• Ngritjet dhe uljet e zërit gjatë të folurit quhen intonacione.
• Intonacioni mund të pësojë modifikime edhe në varësi nga shprehja e emocioneve dhe e ndjenjave të gëzimit, zemërimit, admirimit, shpresës, dyshimit etj.
Theksi i fjalës
• Shqiptimi i një rrokjeje të fjalës me forcë më të madhe se të tjerat quhet theks. Rrokja që shqiptohet me forcë më të madhe quhet rrokje e theksuar, të tjerat quhen të patheksuara. Në shqipen theksi mund të bjerë në njërën ose në tjetrën rrokje të fjalës.
Theksi i fjalisë
• Në gjuhën shqipe gjymtyra e fjalisë që duhet vënë në dukje shqiptohet më fuqishëm dhe me ton më të lartë.
• Në disa raste për të vënë në dukje një fjalë që shpreh një emocion, përdoret një theks i dytë, i cili mund të bjerë në një rrokje tjetër të fjalës, jo në rrokjen që bie theksi i fjalës: E mreku΄llueshme! E pabe΄sueshme!- thërrisnin të pranishmit.
Fjalëformimi
Forma dhe kuptimi i fjalës
• Fjala është njësia themelore e fjalisë.
• Të gjitha fjalët e një gjuhe përbëhen nga forma dhe kuptimi. Forma është tërësia e tingujve në të folur ose e shkronjave në të shkruar që ndërton fjalën. Forma e fjalës lidhet me kuptimin e saj.
• Një pjesë e fjalës është e pandryshueshme dhe quhet temë e fjalës, tjetra është e ndryshueshme dhe quhet mbaresë e fjalës.
• Fjala përbëhet nga tema dhe mbaresa.
• Tema është ajo pjesë e fjalës që mbetet pasi heqim mbaresën. Një teme mund t’i shtohen parashtesa ose prapashtesa. Në këtë rast ajo quhet temë fjalëformuese.
• Rrënja e fjalës bart kuptimin kryesor të fjalës.
• Mbaresa jep veçoritë gramatikore të fjalës
Fjalët e parme dhe jo të parme
• Fjalët në gjuhën shqipe janë të parme dhe jo të parme. Fjala quhet e parme kur tema është e njëjtë me rrënjën, p.sh., flutur-a, këng-a etj. Fjala quhet jo e parme kur është formuar me parashtesë ose prapashtesë, ose të dyja bashkë, si dhe me mënyra të tjera. Fjalët jo të parme janë: të prejardhura (flutur-o-j), të përbëra (bukë+pjekës) dhe të përngjitura (megjithatë).
Fjalët e përbëra
• Fjalët e përbëra janë të formuara nga dy ose më shumë tema. Fjalët e përbëra mund të jenë:
a) emra (frymëmarrje = frymë + marrje);
b) mbiemra (flokëverdhë = flokë + verdhë);
c) folje (buzëqesh = buzë + qesh);
d) ndajfolje (duarkryq = duar + kryq);
Antonimet, sinonimet dhe homonimet
• Antonimet janë fjalë, të cilat kanë kuptim të kundërt me njëra-tjetrën: mëngjes – mbrëmje;
• Sinonimet janë fjalë, të cilat shkruhen ndryshe, por që kanë kuptim të njëjtë me njëra-tjetrën: i brengosur – i merakosur;
• Homonimet janë fjalë që shkruhen ose shqiptohen njësoj, por që kanë kuptim të ndryshëm: akrep (kafshë e vogël helmuese, e zezë) – akrep (shigjetëzat që rrotullohen në orë).
Leksikologjia
• Leksikologjia është pjesë e gjuhësisë që studion fjalët e një gjuhe dhe kuptimet e tyre. Fjala leksikologji vjen nga greqishtja e vjetër: leksis = fjalë, logos = dije.
Fusha leksikore
• Gjuha shqipe, ashtu si çdo gjuhë, ka një numër të madh fjalësh. Disa prej këtyre fjalëve kanë më shumë se një kuptim. Tërësia e fjalëve të një gjuhe quhet leksik. Pra, leksiku është një lum i gjatë fjalësh, por ai nuk është thjesht një listë fjalësh që ekziston në mendjen tonë. Ai është një sistem ku çdo fjalë ka vendin e vet dhe është gjithmonë në lidhje me fjalë të tjera.
• اdo grup fjalësh që lidhen me njëra-tjetrën nëpërmjet kuptimit të veçantë që ato shprehin, përbëjnë një fushë leksikore.
Sintaksa
• Sintaksa është pjesa e gramatikës që studion fjalët gjatë ligjërimit, rregullat e bashkimit të tyre në grupe fjalësh e në fjali si dhe rolin që luajnë ato.
Përbërësit kryesorë të fjalisë
• Dallohen dy grupe përbërëse të fjalisë:
• Grupi emëror (kryefjala)
• Grupi foljor (kallëzuesi)
• Grupi emëror tregon për personat për të cilët flitet, kurse grupi foljor tregon çfarë thuhet për ta:
Të gjithë fëmijët =>*****************rrinin të qetë.
|| ***************** ******************** ||
Grup emëror =>***************** Grup foljor
Fjalia dhe përbërësit e saj
• Fjalia është një grup fjalësh të lidhura në mes vete sipas kuptimit dhe rregullave gramatikore të gjuhës. Fjalia kumton diçka. Në gjuhën e folur fjalitë karakterizohen nga një intonacion ose vijë melodike e veçantë (zbritëse, ngjitëse etj.). Në gjuhën e shkruar ato përcaktohen nga shenjat e pikësimit (pikë, pikëpyetje, pikëpresje, pikëçuditje).
• Një fjali mund të jetë e thjeshtë ose e përbërë. Fjalia është e thjeshtë kur ka vetëm një folje. Fjalia është e përbërë kur ka më shumë se një folje.
Tipat e fjalive sipas llojit të kumtimit
Sipas llojit të kumtimit fjalitë mund të jenë:
• Dëftore
• Pyetëse
• Nxitëse
• Dëshirore
Fjalia dëftore
• Fjalia dëftore shërben për të treguar diçka, për të dhënë një informacion rreth një fakti, rreth një vëzhgimi, një gjykimi, një opinioni.
• Fjalia dëftore, kur është e mëvetësishme, shqiptohet me një intonacion tregues. Toni zbret në fund të fjalisë. Ai ngrihet në fjalën që mban theksin logjik, kur është i dukshëm.
• Fjalia dëftore ka foljen zakonisht në mënyrën dëftore, por mund ta ketë edhe në mënyrën lidhore, habitore e kushtore.
Fjalia pyetëse
• Fjalia pyetëse përdoret për të pyetur për diçka që folësi nuk e di ose e di pjesërisht dhe pret prej bashkëbiseduesit një përgjigje. Këto fjali përdoren dendur në dialog, sepse bashkëbiseduesit për çdo pyetje që bëjnë, presin një përgjigje.
• Dallohen tri lloje fjalish pyetëse:
• Fjali pyetëse tërësore
• Fjali pyetëse të pjesshme
• Fjali pyetëse retorike.
• Fjalia është pyetëse tërësore, kur bashkëbiseduesi i përgjigjet pyetjes me po, jo ose me foljen e fjalisë pyetëse:
- Ishe sot te mjeku? Po. (Isha.)
• Fjalia është pyetëse e pjesshme, kur folësi ka njohuri për atë që pyet, por ai do të mësojë më shumë. Këtyre pyetjeve nuk u jepet përgjigje me po ose jo, por me një ose disa fjalë: - ا’muaj është tani? – Janar.
• Fjalia është pyetëse retorike, kur folësi pyet pa pritur që të marrë përgjigje: - ا’të presësh nga ti?
Fjalia nxitëse
• Fjalia nxitëse shërben për të nxitur dikë që të zbatojë një urdhër, një këshillë, një sugjerim, një ftesë.
• Në fjalitë nxitëse foljet janë zakonisht në mënyrën urdhërore, lidhore e dëftore.
Fjalia dëshirore
• Fjalia dëshirore shërben për të shprehur një dëshirë, një urim, një mallkim. Fjalia dëshirore mund të shprehë edhe dëshirën që të mos ndodhë diçka.
• Fjalitë dëshirore e kanë foljen në mënyrën dëshirore dhe në mënyrën lidhore.
• Në fund të fjalive dëshirore vihet pikëçuditje.
Format e fjalisë
• Fjalitë dëftore, pyetëse, nxitëse dhe dëshirore mund të paraqiten në shumë forma: veprore ose pësore, pohore ose mohore dhe thirrmore.
• Fjalia është në formën veprore, kur folja e saj është e formës veprore dhe është në formën pësore, kur folja e saj është e formës joveprore (ose pësore).
• Në formën mohore të fjalisë mohohet një pohim. Pra, fjalia e formës pohore pëson një shndërrim mohor.
• Fjalitë bëhen thirrmore kur shoqërohen me një ndjenjë të fortë kënaqësie, habie, frike, zemërimi etj.
Gjymtyrët kryesorë të fjalisë
Gjymtyrët kryesorë të fjalisë janë:
• Kryefjala
• Kallëzuesi
Kryefjala
• Kryefjala është gjymtyrë kryesore e fjalisë. Ajo gjendet me pyetjet: cili?, cila?, cilët? dhe kush?. Ajo tregon një a më shumë frymore apo sende.
Kryefjala zakonisht qëndron para foljes.
Me se shprehet kryefjala?
• Kryefjala shprehet me:
a) emër në rasën emërore, të shquar e të pashquar, në numrin njëjës e shumës: Dritani u lag nga shiu. (kush?)
b) përemër (dëftor, të pacaktuar, lidhor, vetor të çdo vete a numri): Ajo më kërkoi një trëndafil të kuq.
c) numëror: Të dy filluam të ecnim duke çaluar në korridor.
d) grup emëror: Yt vëlla të la vetëm.
Kallëzuesori i kryefjalës
• Kryefjala mund të marrë një kallëzuesor. Shqiponja është simboli ynë kombëtar.
• Kallëzuesori i kryefjalës tregon një cilësi të personit apo sendit që shënohet nga kryefjala.
Kallëzuesi
• Kallëzuesi është gjymtyra kryesore e fjalisë, që tregon një veprim apo gjendje të kryefjalës. Ai gjendet me pyetjet: ç’bën?, ç’ është?. Kryefjala dhe kallëzuesi janë të lidhur ngusht me njëri-tjetrin. Kështu, po të ndryshojë kryefjala, ndryshon edhe kallëzuesi. Kallëzuesi përshtatet me kryefjalën në numër dhe në vetë. Kallëzuesi zakonisht qëndron pas kryefjalës.
Llojet e kallëzuesit
Llojet e kallëzuesit janë:
• Kallëzuesi foljor i thjeshtë (një folje): Ti më munde.
• Kallëzuesi foljor i përbërë (dy e më shumë folje): Po djali sa zinte të recitonte , harronte vjershën.
• Kallëzuesi emëror (jam+emër, mbiemër, përemër, numëror): Dy prej luanëve ishin meshkuj.
Gjymtyrët e dyta
Gjymtyrët e dyta (apo plotësit e fjalisë) janë:
• Rrethanori
• Kundrinori
• Përcaktori
Rrethanori
• Rrethanori është gjymtyrë e dytë e fjalisë. Ai tregon rrethanat e kryerjes së veprimit, si: kohë, vend, mënyrë, shkak, sasi, qëllim. Ai në fjali gjendet me pyetje të ndryshme: kur?, ku?, si?, pse?, sa?, përse?. Rrethanori gati gjithmonë qëndron pas foljes ose kallëzuesit, por ai shpesh del edhe para foljes ose kallëzuesit.
Rrethanori i kohës
• Rrethanori i kohës tregon kohën e kryerjes së veprimit. Rrethanori i kohës lëviz lirshëm në fjali.
Ai gjendet me pyetjen: kur?: Mbrëmë shkuam në kinema.
Me se shprehet rrethanori i kohës?
• Rrethanori i koës shprehet me:
a) emër me e pa parafjalë: Ndeshja finale do të zhvillohet të mërkurën.
b) grup emëror: Ndeshja finale u zhvillua para një jave
c) ndajfolje ose shprehje ndajfoljore: Ndeshja finale u zhvillua dje.
d) formë të pashtjelluar: Me të zbardhur fëmijët u nisën në ekskursion.
Rrethanori i vendit
• Rrethanori i vendit tregon vendin e kryerjes së veprimit. Ai lëviz lirshëm në fjali.
Rrethanori i vendit gjendet me pyetjen: ku?: Ata shkuan në shkollë.
Me se shprehet rrethanori i vendit?
• Rrethanori i vendit shprehet me:
a) emër me parafjalë: Librat i mbaj në bibliotekë. (ku?)
b) grup emëror: Jam nisur për në Galerinë e Arteve. (për ku?)
c) ndajfolje: Zhurma dëgjohej sipër. (ku?)
Rrethanori i mënyrës
• Rrethanori i mënyrës tregon mënyrën e kryerjes së veprimit. Ai lëviz lirshëm në fjali. Rrethanori i mënyrës gjendet me pyetjen: si?:
Ajo këndon bukur.
Me se shprehet rrethanori i mënyrës?
• Rrethanori i mënyrës shprehet me:
a) një ndajfolje ose shprehje ndajfoljore (me emër në rasën kallëzore): Dëbora mbulonte shpejt e shpejt (si?) çdo gjë.
b) një grup emëror: Një flutur po thithte me ëndje të madhe (si?) nektarin e luleve.
c) një formë të pashtjelluar: Djemtë ecnin me nxitim pa parë (si?) rrugën.
Rrethanori i shkakut
• Rrethanori i shkakut tregon një shkak që sjell një pasojë të caktuar. Ai varet nga kallëzuesi, por ndonjëherë edhe me emër ose mbiemër. Rrethanori i shkakut zë vend pas gjymtyrës nga varet. Ai gjendet me pyetjen: pse?: Ajo shkoi te mjeku, sepse ishte e sëmurë.
Me se shprehet rrethanori i shkakut?
• Rrethanori i shkakut shprehet me:
a) ndajfolje: Pse ke bërë gjithë këto gabime në diktim, Dritan?
b) emër me parafjalë: - I kam bërë nga nxitimi, mësuese.
c) grup emëror: Rezultatet i ke të ulëta për shkak të mungesave.
d) përcjellore: Duke mos u mjekuar me kohë, sëmundja iu rëndua.
Rrethanori i sasisë
• Rrethanori i sasisë tregon sasi.
Ai gjendet me pyetjen: sa?: Ata morën pak libra.
Me se shprehet rrethanori i sasisë?
• Rrethanori i sasisë shprehet me:
a) një ndajfolje ose shprehje ndajfoljore: Mbrëmë ajo hëngri pak.
b) një grup emëror ku bërthama tregon një njësi matjeje dhe ka përpara zakonisht një numëror: Nëna bleu 5 kg mollë.
Rrethanori i qëllimit
• Rrethanori i qëllimit tregon qëllimin e kryerjes së veprimit. Ai varet nga kallëzuesi. Rrethanori i qëllimit zë vend pas gjymtyrës nga varet.
Ai gjendet me pyetjen: përse?: Ai shkoi për të luajtur.
Me se shprehet rrethanori i qëllimit?
• Rrethanori i qëllimit shprehet me:
a) ndajfolje: Përse ke ardhur deri këtu?
b) emër me parafjalë: Djemtë kanë ardhur këtu për punë.
c) grup emëror: Prindërit përpiqen për të mirën e fëmijëve të tyre.
d) paskajore: Ajo ka shkuar në Amerikë për t’u specializuar.
Kundrinori
• Kundrinori është gjymtyrë e dytë e fjalisë. Ai zakonisht varet nga folja dhe tregon mbi kë (cilin) bie veprimi i shprehur prej saj. Ai vihet në atë rasë që kërkon gjymtyra prej së cilës varet.
• Sipas kuptimit dhe formës së shprehjes, kundrinori është i drejtë dhe i zhdrejtë.
Llojet e kundrinorit janë:
• I drejtë
• I zhdrejtë:
me parafjalë
pa parafjalë
Kundrinori i drejtë
• Kundrinori i drejtë është gjymtyrë e dytë e fjalisë që shënon objektin tek i cili kalon veprimi i shprehur nga folja. Objekti mund të jetë frymor ose jofrymor.
• Kundrinori i drejtë u përgjigjet pyetjeve: kë?, cilin?, cilën?, çfarë?.
• Kundrinori i drejtë është një grup emëror (i shprehur me një emër, një përemër ose një emër dhe një përcaktor) në rasën kallëzore pa parafjalë dhe që lidhet me një folje të formës veprore: Era e marrë tundte rrapin e moçëm të Jubinës.
• Në qoftë se fjalinë veprore me kundrinor të drejtë e shndërrojmë në fjali pësore, kundrinori i drejtë bëhet kryefjalë e foljes në formën pësore, kurse kryefjala, kundrinor me parafjalë: Era e malit e shpërndante këngën gjithandej.
Kënga shpërndahej nga era e malit gjithandej.
Me se shprehet kundrinori i drejtë?
• Kundrinori i drejtë shprehet:
a) me emër (zakonisht të shquar) në rasën kallëzore: E ndoqe ndeshjen mbrëmë?
b) me përemër: E shoh atë, të shoh edhe ty.
c) me grup emëror: Vizitova liqenin e Prespës vitin e kaluar.
d) me trajtë të shkurtër të përemrit vetor: Do ta njoftoj vetë Arbrin për orarin e ndeshjes.
Kallëzuesori i kundrinorit të drejtë
• Kundrinori i drejtë mund të marrë një kallëzuesor. Beni i mbante pantallonat të ngushta.
• Kallëzuesori i kundrinorit të drejtë shërben për të treguar një cilësi ose veçori të qenies a të sendit të treguar nga kundrinori i drejtë.
Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë ka lidhje të drejtpërdrejtë me foljen dhe përdoret gjithmonë i shoqëruar me trajtë të shkurtër të përemrit vetor. Mund të marrin kundrinor të zhdrejtë foljet kalimtare dhe jokalimtare, veprore dhe joveprore.
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë u përgjigjet pyetjeve: kujt?, cilit?, cilës?, cilëve?, cilave?.
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë është një grup emëror (i shprehur me një emër, një përemër ose me një emër dhe një përcaktor) në rasën dhanore, që shoqërohet gjithnjë nga një trajtë e shkurtër e përemrit vetor në rasën dhanore.
• Ai ndërtohet gjithmonë pa parafjalë dhe tregon sende ose qenie mbi të cilat bie veprimi i shprehur nga folja.
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë luan rol të rëndësishëm, është plotës kryesor. Ai nuk është i lidhur me foljen aq sa kundrinori i drejtë.
Me se shprehet kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë?
• Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë shprehet:
a) me emër në rasën dhanore: Fëmijëve (cilëve?) u ishte shtuar gëzimi.
b) me përemër: Ty (kujt?) të erdhën shumë shokë për ditëlindje.
c) me grup emëror: Shoqes së klasës sonë (kujt?-) i dhanë çmimin e parë në konkurs.
• Vendi i kundrinorit të zhdrejtë pa patafjalë është zakonisht pas foljes. Por ai mund të zërë lirisht pozicione të ndryshme në fjali.
Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë ka një përdorim më të gjerë e të larmishëm sesa kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë. Ai varet kryesisht nga folja, por edhe nga pjesë të ndryshme të ligjëratës.
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë i përgjigjet pyetjeve: për kë?, me se?, nga kush?, prej kujt?,nga se?.
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë është një grup emëror (i shprehur me një emër, një përemër ose me një emër dhe një përcaktor) në rasën emërore, kallëzore ose rrjedhore, i paraprirë gjithmonë nga një parafjalë: Ju e fituat ndeshjen me lojën tuaj.
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë plotëson më mirë kuptimin e foljes dhe të fjalisë, por nuk është plotës kryesor, sepse folja në fjali mund të përdoret edhe pa të.
• Parafjalët kryesore me të cilat ndërtohet kundrinori i zhdrejtë me parafjalë, janë: nga, te, me, për, pa, mbi, nën, kundër…;
shprehjet parafjalore – bashkë me, me anë të, në lidhje me… . Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë, i ndërtuar nga një emër ose një emër dhe një përcaktor, mund të zëvendësohet nga një përemër.
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë dallohet nga dy kundrinorët e tjerë, sepse ndërtohet gjithmonë me parafjalë.
Me se shprehet kundrinori i zhdrejtë me parafjalë?
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë shprehet:
a) me emër: Më doli gjumi nga bubullima. (nga cila?)
b) me përemër: Lajmi thoshte se mbi ta rëndonin shumë akuza. (mbi cilët?)
• Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë shprehet në rasën emërore, kallëzore dhe rrjedhore me parafjalë.
... Vazhdon...