Bilderberg
Anëtar i ri
Origjina ballkanike e Ilirëve!
Duke mbetur gjithmonë në terrenin e bujqve-kafshërritës të parë, me origjinë indoevropiane ose të kthyer në të tillë nën ndikimin e popujve të stepave, mund të mendohet një skenar tjetër i « gjenezës » të ilirëve, diçka i ndryshëm nga ata të propozuar deri tani :
1. Ka shumë të ngjarë që djepi i origjinës së proto-ilirëve të jetë brendësia e viseve ballkanike, mjaft më në lindje ose në verilindje në krahasim me brigjet adriatike. Ajo përzierje mes aborigjenëve neolitikë, bartës të kulturës së « Evropës së vjetër » dhe të ardhurve rishtas gjithmonë neolitikë – të cilët që nga mijëvjeçari i V ose i IV p.e.s. duket se depërtojnë në Ballkan – domosdoshmërisht ka prodhuar një përplasje kulturash, skemat e të cilës janë përshkruar në të gjitha veprat serioze që flasin mbi indoevropianët e parë. Elementi kryesor që sugjeron idenë është ajo lidhje gjinore e natyrës gjuhësore me proto-trakët, gjë e cila sugjeron edhe rajonin gjeografik ku ka ndodhur fillimisht përzierja, e ndjekur nga përplasja.
2. Ky fenomen nuk është as i izoluar as edhe i përveçëm për proto-ilirët pasi, e njejta llogjikë mund të përdoret edhe për proto-helenët ose edhe proto-maqedonët, të ngjizur sikundër të parët nga përzierja e aborigjenëve neolitikë ballkanikë dhe neolitikëve proto-indo-evropianë. Me fjalë të tjera, jo vetëm që i gjithë indoevropianizimi i Ballkanit ka një djep të përbashkët por edhe « produkti » i përfituar ka tipare dhe elementa të ngjashëm. ثshtë vendi për të përmendur edhe njëherë atë bashkësi të gjërë kulturore, të kultit dhe pjesërisht etno-gjuhësore që u formua gjatë eneolitit në Ballkan, e njohur me emrin gjenerik pellazgë i cili, i parë nën të gjitha këndet e vështrimit, paraqitet si një fenomen mbarëballkanik, me shtrirje deri në Azinë e Vogël ose edhe në ishujt e Mesdheut lindor.
3. Pas disa shekujsh të kaluar në vend – kohë e nevojshme për të përsosur indoevropianizimin, për të ngjizur stukturat elementare por të dallueshme të natyrës hierarqike dhe paraetnike, duke përfshirë edhe elementë të glosës antike, grupime ose fise tashmë me origjinë indoevropiane proto-ballkanike fillojnë « pushtojnë » hapësirën gadishullore duke u çvendosur drejt Perëndimit dhe Jugperëndimit. Ato fiset tona « proto-ilire » - kushërinj të afërt me « proto-trakët », bile edhe me « proto-helenët » - mes drejtimeve të tjera, zgjedhin me sa duket Perëndimin dhe ndjekin rrugët natyrore të gadishullit. Nëpërmjet rrafshit të Kosovës, ata prekin veriun e Maqedonisë së sotme dhe mbrrijnë në rajonin e liqeneve të Ohrit dhe të Prespës, përpara se sa të përhapen mbi territoret e Shqipërisë së sotme dhe të Epirit. Gjithashtu, duke ndjekur luginë e Savës, më pas atë të Danubit, ata përhapen në fushën e Panonisë dhe çfaqen përgjatë bregdetit adriatik dhe jonian.
4. Shkrirja e « proto-ilirëve » me grupimet autoktone të tipit evropian ose ballkanik « i vjetër » që jetonin ndërkohë në viset adriatike dhe joniane, ndodh diku në mijëvjeçarin e IIItë p.e.s. Këta të fundit ndërkohë njohin metalurgjinë e bakrit dhe fillimet e metalurgjisë së bronzit. Në këtë stad, historia jonë përputhet me atë të historianëve shqiptarë, të cilët ngulmojnë – me të drejtë – për atë vazhdimësi të shquar të kulturës materiale lokale që vendoset që prej kohëve të errëta të bronzit të mesëm. Për më tepër, kjo vërejtje shkon në drejtimin e hipotezës së mësipërme pasi tretja e krijuar rishtas nuk ka asgjë të përbashkët me përplasjen : jo vetëm që « proto-ilirët » kanë mundur të fitojnë nivelin kulturor « mesatar » ballkanik si edhe teknikat industriale të indigjenëve përgjatë asaj kohe që ata kanë jetuar në brendësi të gadishullit por edhe « autoktonët » mund të kenë patur ndërkohë kontakte të shumta të të parakohshme me popullsitë e stepave. Në fund të fundit, të ardhurit rishtas sjellin dhe imponojnë praktika të reja varrosjeje siç është rasti i tumave, procese të reja poçerie « me shirita » si edhe elementë të reja gjuhe, duke tërhequr në këtë mënyrë pas vehtes masën e popullsisë lokale që ata gjetën në vend, në atë proces të gjatë të « ilirizimit » që zgjati disa shekuj, duke filluar nga epoka e bronzit.
اka është e re në këtë mënyrë kqyrjeje të parahistorisë përmblidhet nga fakti se:
Jo vetëm procesi i « gjenezës » të bashkësisë ilire nuk mund të merret i shkëputur nga procesi i indoevropianizimit të Ballkanit, por ai duhet kqyrur në dy rrafshe të ndryshëm kohorë dhe brenda dy kornizave të veçanta hapësinore por bashkëplotësuese.
- Rrafshi i parë është ai i fundit të neolitit dhe i fillimit të eneolitit, mbi të cilin krijohet përzierja fillestare mes substratit lokal, bartës i kulturës së « Evropës së Vjetër », dhe të ardhurve rishtas proto-indievropianë në një kornizë që përfshin zona të gjera të Ballkanit verilindor dhe qëndror. Ky proces parësor përfshin indoevropianizimin e Ballkanit dhe krijimin e popullsive proto-ballkanike, përfaqësuesit e tipizuar të të cilit mund të ishin pellazgët.
- Rrafshi i dytë është ai i fillimit të epokës së bronzit ndërkohë që korniza është ajo e Ballkanit perëndimor : gjatë këtij procesi të dytë indoevropianët proto-ballkanikë e shpërngulur ripërzjehen me popullsitë indigjene të bregdetit adriatiko-dalmat dhe të hinterlandit të afërt për të krijuar ilirët. Ura lidhëse mes këtyre dy proceseve është shtegëtimi ndërballkanik.
E parë si në një dyndje e vërtetë, e ardhur diku prej veriut, ky shtegëtim ndërballkanik ka lënë gjurmë të thella në parandërgjegjen e popullsive antike të gadishullit, përpara se sa të pavdekësohej nga autorët e lashtë si Homeri, Hesiodi, Eskili ose Euripidi. Megjithatë historia e kësaj ndërfutjeje njerëzore nuk mbetet një element i izoluar pasi ky fenomen do të përsëritet edhe në periudha të tjera më të vonshme. Të ardhur gjithmonë nga Lindja ose Veri-Lindja, grupime kalorësish të popujve të stepave, përparësitë teknologjike të të cilëve janë në rradhë të parë ato të natyrës ushtarake, do të dynden përsëri mbi viset e Ballkanit. Nuk është vështirë të mendohet se në këto kushte, këta pushtues të përkohshëm të kenë mundur të rrënojnë qendrat e banuara prej bujqish – metalurgë, ndërkohë që ndikojnë fuqimisht mbi jetesën e autoktonëve duke ju transmetuar dijet e tyre. Në të kundërt, është pothuaj e pamundur të meret me mend që këta luftëtarë kalorës, megjithë forcën dhe numrin e tyre të madh, të kenë mundur të përmbysin fund e krye pejzazhin evropian me anë të imponimit të gjuhëve të tyre indoevropiane, aty nga fundi i mijëvjeçarit të IItë p.e.s.
Një tjetër shteg i mundshëm, ai i tregëtisë dhe i shkëmbimeve parahistorike, mund të ndriçojë lidhjen e bërë prej arkeologëve të shekullit të mëparshëm mes ilirëve dhe bartësve të kulturës së Hallstatit, një popull i epokës së hekurit me origjinë nga viset e Danubit të Epërm dhe të Mesëm dhe të Austrisë së Sipërme që u bë i njohur për prodhimin e objekteve prej bronzi dhe prej hekuri, veçanërisht prej shpatave pa dorëz me teh të dyfishtë, si dhe për zbutjen e kuajve.
Duke lidhur në këtë mënyrë gjenezën e ilirëve me protohistorinë e indoevropianëve, bëhet e mundur pajtimi i një varg aspektesh kontradiktore të tezave të sipërpërmendura :
- pasardhës së proto-indoevropianëve dhe si pasojë indoevropianë ;
- prodhim i një evolucioni të gjatë gadishullor dhe përfundimisht autoktonë të Ballkanit ;
- shtegëtues në kërkim të hapësirave jetësore dhe si rezultat, të çfaqur disi vonë në pjesën perëndimore të gadishullit.
Ilirët dhe bota antike.
Megjithë vështirësitë për të rrethshkruar përhapjen territoriale të ilirëve, duke shfrytëzuar burimet antike greke dhe më pas romake, historianët lokalë janë të mendimit se etnosi i tyre popullonte një territor të gjerë, të kufizuar nga lumenjtë Sava, Danub, Morava, Vardar dhe nga deti Adriatik dhe Jon, si edhe nga masivet malore të Pindit deri në gjirin Ambracik. Duke ndjekur kartografinë e epokës, bëhej fjalë për një mori fisesh mes të cilëve, më të njohurit ishin : istrët, liburnët, japodët, desidiatët, dalmatët, ardianët, dardanët, peonët, autariatët, pirustët, parthinët, dasaretët, enkelejtë, taulantët, amantët, bylinët, antitanët dhe së fundi kaonët, thesprotët dhe molosët. Popullsi të tëra me origjinë ilire siç është rasti i mesapëve dhe japigëve mendohet se u shpërgulën në gadishullin Italik dhe u vendosën në pjesën juglindore të Apenineve ndërkohë që grupe të tëra dardanësh çfaqen në Azinë e Vogël përpara se të bënin pjesë në koalicionin legjendar të Trojës kundër pushtuesve akej.
Eshtë shumë e mundshme që fillimisht, emërtimi ilirë të ketë qenë përdorur për të përcaktuar një grupim popullatash që banonin në një zonë gjeografike shumë më të ngushtë. Kështu, me këtë emër, Herodoti përshkruan popullsitë enkelej, fqinje me maqedonët, ndërkohë që Tuqididi përmend taulantët, të cilët i quan ilirë që banonin përrreth Epidamnit – Durrësit – dhe më në jug, në Kaoni dhe në Thesproti. Së fundi, Pseudo-Skylaksi i vëren ilirët në jug të vendit të liburnëve deri në Kaoni. Mjaft më vonë, në periudhën romake – nëpërmjet pendës së Plinit të Vjetër dhe më pas të Apianit të Aleksandrisë – ky emër kthehet në një emërtim gjinor, duke përfshirë një varietet të madh fisesh që banojnë në një shtrirje të tillë – Iliria, që me këtë rast rrethshkruan edhe shpërndarjen e tyre gjeografike.
Po qe se i zëmë besë opinionit të specialistëve të gjuhësisë, i cili jo gjithmonë përputhet me atë të historianëve, emërtimi « ilirologji » ka vuajtur për një kohë të gjatë nga një lloj urie e tepëruar dhe nga një hipertrofi e tillë sa që mund të quhet « iliromani ». E thënë ndryshe dhe me fjalë të thjeshta, disa prej historiano-gjuhëtarëve e kanë përdorur doktrinën ilire si një thes ku mund të shtihet çdo send - të cilit nuk i është gjendur vendi tek thasët e tjerë. Nën pretekstin e një ngjashmërie më shumë të sajuar se sa reale dhe të mbështetur tek argumenta gjuhësorë të zbehtë për të mos i quajtur të dyshimtë, këta studiues kanë grupuar nën të njejtin emërtim fise dhe popuj që pak kanë të bëjnë me ilirët « e vërtetë ». Eshtë rasti i venetëve, i istrëve ose edhe i liburnëve, të cilët të tjerë historiano-gjuhëtarë evropianë kanë tendencë t’i shtien në një grup të veçantë « adriatiko verior », me një gjuhë që lidhet më tepër me atë italike. Pothuaj e njejta gjë mund të thuhet edhe për dalmatët, japodët dhe fise të tjera panoniane – ndoshta të dala nga trungu i përbashkët ilir, por ndërkohë të « çilirizuara » dhe pjesërisht të « italicizuara » nën ndikimin e fuqishëm të fqinjëve italikë.
Rasti i fiseve më jugore gjithashtu le vend për diskutim. Teza që pohon përkatësinë e ngushtë ilire të fiseve jugore siç është rasti i kaonëve, thesprotëve ose molosëve – duke cituar këtu ata më të njohurit që dikur banonin në Epir, bashkon me vështirësi rezultatet që vijnë nga gërmimet arkeologjike, ngjashmëritë kulturore dhe më në fund trajektoren e zhvillimit të strukturave shtetërore dhe politike. Ndërkohë që materialet arkeologjike dëshmojnë për lidhje të vjetra dhe të shumëfishta me botën ilire, afëritë kulturore – dhe gjuha – i lidhin me fqinjët e tyre maqedonas. Sidoqoftë, edhe për kundërshtarët e tezës ilire, bëhet shumë i vështirë pohimi që këto fise i përkasin katërcipërisht botës helene, të zotëruar nga Athina, Korinthi ose Sparta. Kuadri i përgjithshëm i jetës së tyre dhe organizimi shoqëror lejon të mendohet që, pavarësisht përkatësisë « etnike », paralelisht me ndërfutjen intensive në botën ilire, shkallë shkalle, ata kanë pësuar një proces helenizimi nën ndikimin e maqedonëve dhe të grekëve.
Historianët shqiptarë na sigurojnë se Ilirët merreshin me rritjen e kafshëve dhe të kuajve dhe praktikonin bujqësinë. Për më tepër, ata ishin metalurgë të mirë pasi dinin të nxirrnin, të shkrinin dhe të përpunonin bakrin dhe hekurin, që vinin nga minierat e vendit dhe si pasojë, ata ishin edhe kovaçë të shkathët ; shkurt, artizanë të zotë, të njohur dhe të çmuar nga bota antike. Për më tepër, Ilirët ushtronin shkëmbimin dhe tregëtinë dhe komunikonin me rajone të tjera të botës antike. Gërmimet arkeologjike të zhvilluara në një numur të madh tumash kanë nxjerrë në dritë një shumllojshmëri objektesh, që venë në dukje mjaft aspekte të jetës së përditshme ilire. Thikat me origjinë mikenase, fibulat dhe objektet e tjera femërore me origjinë italike, rruazat prej qelibari nga viset e Balltikut lejojnë të merret me mend gjeografia e shkëmbimeve të tyre. Përfundimisht, tablloja plotësohet me marrëdhëniet pronësore dhe të luftës, dy konstante krejt të zakonshme të jetës së fiseve ilire që për më tepër, ushtronin edhe piratërinë mbi anijet tregëtare të Adriatikut.
Dy mënyrat e privilegjuara të shkëmbimit, tregëtia dhe lufta, çuan në përierjen ose « kryqëzimin » e popullatave në viset kufitare. ثshtë racionale të mendohet se maqedonasit e vjetër kishin marrëdhënie të vjetra kushërillëku me fqinjët e tyre ilirë, elementë përbërës njerëzorë të të cilëve bënin pjesë në amalgamën e formimit atij kombi që nxorri burra të tillë si Aleksandri i Madh. Vetëm më vonë – me adoptimin e mënyrës së jetesës dhe të karakteristikave kulturore greke – maqedonasit shkasin drejt helenizimit të tyre të ngadalshëm por të sigurt. Ka shumë të ngjarë që gjithashtu, në territorin e dardanëve, ilirët të jenë përzierë rishtas edhe me trakët – një tjetër popull i lashtë ballkanik që jetonte në territoiret e sotme të Bullgarisë – dhe që ndante me të parët një origjinë të largët të përbashkët. Thellë në jug, ilirët u influencuan, thjesht për të mos thënë se u përzjenë, me helenët që për më tepër, themeluan përgjatë brigjeve të Jonit dhe veçanërisht të Adriatikut, një varg të tërë qytetesh, tregjesh ose kolonish me prirje të theksuar tregëtare, Epidamni - Durrës, të ngritur nga banorët e Korfuzit rreth fundit të shekullit të VIItë p.e.s (viti 627 ?) ose Apollonia, e themeluar nga korinthasit në vitin 588 p.e.s. Në shekullin e Vtë p.e.s, këto dy qendra tashmë ishin shëndrruar në qytete-Shtete të mëdha, të rrethuara me mure të trasha mbrojtëse, prapa të cilëve zhvillohej një aktivitet i rëndësishëm ekonomik. Duke përfituar nga forca e tyre, nga fakti që ato prisnin monedhën e tyre, nga rrjeti i fuqishëm i shkëmbimeve me pellgun mesdhetar dhe me hinterlandin ilir, ato u shkëputën nga ndikimi i metropolit grek dhe ndoqën një trajektore të pavarur dhe një dinamikë të tyren. Megjithë tensionet politike dhe luftrat për pushtet mes shtresave të ndryshme qytetare që çuan deri në luftën civile të vitit 436 p.e.s, Epidamni dhe Apollonia mbetën shembuj të një shoqërie civile dhe politike ; shkurt, një shoqëri qytetare. Porti tjetër jugor Aulona, konkurrohej nga dy koloni të tjera në jug të vendit : Orikos – Orikumi et Buthrotos - Butrinti.
Përveç përzierjes me fqinjët, ilirët vuajtën dhe pasojat e mërgimeve evropiane, siç është rasti i keltëve nga fillimi i shekullit të IV p.e.s, që vinin nga Veriperëndimi. Fise të tëra kelte siç është rasti i skordiskëve u ngulën në fushën danubiane dhe dëbuan popullsitë autoktone drejt jugut.
Kjo « bashkësi e gjerë kulturore dhe etnike, e cila në epokën e hekurit në bazë të zhvillimit të brendshëm ekonomiko-shoqëror, do të vazhdonte të zhvillonte më tej kulturën e vet duke i dhënë asaj një fytyrë gjithnjë më të përcaktuar etnike », ky territor i gjerë i banuar prej grupit ilir i përbërë nga bërthama të kristalizuara etno-kulturore ashtu siç ishin vërejtur prej autorëve antikë, njohu vetëm një bashkim politik ose shtetëror të pjesshëm dhe fragmentar, që preku në rradhë të parë rajonet jugore. Duke patur si të përbashkët një origjinë të njejtë dhe, pa asnjë dyshim, një varg vlerash, besimesh dhe elementë të tjerë shoqërorë, fiset si dhe bashkimet e fiseve u zhvilluan sipas trajektoreve të veta, shpesh të diktuara prej botës rrethuese dhe fuqitë fqinje. Ata u zgjeruan në territore të tëra, farkëtuan pushtete të natyrës politiko-ushtarake dhe krijuan perënditë e tyre – pra, një varg motivesh të vlefshme sipas të cilave ata fituan të drejtën të quhen popuj, ndërkohë që bashkësia e tyre s’mundi asnjëherë te ngrihet në nivelin e një « kombi ».
Formacionet e para autonome ilire u çfaqën gjatë shekullit të VII –VItë p.e.s. Ato u krijuan në formën e federatave të fiseve të ndryshme, brenda të cilave ekonomia bujqësore shtëpijake udhëhiqte fushat e jetës shoqërore. Megjithëse çfaqja e veglave dhe e armëve prej hekuri, paralelisht atyre prej bronzi, çoi drejt ndryshimeve të ndjeshme, kjo periudhë karakterizohet nga mungesa ose më mirë te themi egzistenca embrionare e elementëve që qëndrojnë në themel të ekonomisë së shkëmbimeve, do të thotë e shkrimit dhe e përdorimit të monedhave. Baza sociale e shoqërive të tilla mbështetet mbi bujqit dhe barinjtë e lirë ose gjysëm të lirë, të organizuar sipas modeleve fisnore ose sipas bashkësive agrare. Njëkohësisht, sikundër edhe tek fqinjët e tyre helenë, zhvillohet shpronësimi dhe kthimi në gjendje vartësie të popullsive të nënshtruara osë të ngadhënjyera gjatë luftës. Egzistenca e prospelatëve tek ardianët ose e dullëve tek dardanët, e vërejtur dhe e përmendur nga autorët antikë që e krahasojnë me gjendjen e hilotëve të spartanëve, përfaqson jo vetëm një formë të hershme të skllavërisë por njëkohësisht dhe të egzistencës të një shoqërie të hierarqizuar, vendi i parë në të cilën i takon basileut. Ky sistem u adoptua nga shumica e popujve ilirë të bregdetit adriatik, duke përfshirë këtu edhe taulantët si dhe enkelejtë, ndërkohë që kaonët dhe thesprotët kishin zgjedhur një sistem oligarqik. Megjithëse toka i përket të gjithë fisit, Bazileu ruan privilegje të rëndësishme, sidoqoftë të kufizuara nga një këshill, i cili mbetet instancë vendimore. Tërësia e këtyre faktorëve të organizimit shoqëror tek ilirët bën që shoqëria e tyre të konsiderohet si një shoqëri subjektesh që zhvillohet në gjirin e një « Shteti » territorial, pa mundur të krijojë përbërësit e një shoqërie politike.
Afëria dhe bashkëjetesa në të njejtën hapësirë gjeografike e dy tipeve të ndryshme të Shtetit dhe të dy shoqërive, Qyteti-Shtet dhe Shteti territorial sikundër shoqëria politike dhe shoqëria e subjekteve, është mjaft dobiprurës për zhvillimin e mëtejshëm të të fundit. Për më tepër, diferencat e vërejtura në nivelin shoqëror, kulturor ose ekonomik asnjëherë nuk krijuan një pengesë në marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë. Ato nuk përcaktojnë as edhe raporte force të veçanta, me qëllim që të favorizojnë sistemin shoqëror më të zhvilluar. Në të kundërt, basilenjtë ilirë u përzien në çështjet e qyteteve-shtete të afërt siç ishte rasti i mbretit të taulantëve, Glaukia, gjatë shekullit të IVtë p.e.s. Si përfundim, Shteti territorial « barbar » pëson influencën rrezatuese të qytetërimit helen dhe në disa raste përfundon duke u helenizuar, me adoptimin e strukturave sociale dhe politike të botës greke. Shpejtësia e këtij procesi dhe shkalla e helenizimit do të varet nga afëria me epiqendrën. Historia përmend rastin e maqedonëve por gjithashtu edhe atë të thesprotëve si edhe te molosëve të Epirit.
Duke mbetur gjithmonë në terrenin e bujqve-kafshërritës të parë, me origjinë indoevropiane ose të kthyer në të tillë nën ndikimin e popujve të stepave, mund të mendohet një skenar tjetër i « gjenezës » të ilirëve, diçka i ndryshëm nga ata të propozuar deri tani :
1. Ka shumë të ngjarë që djepi i origjinës së proto-ilirëve të jetë brendësia e viseve ballkanike, mjaft më në lindje ose në verilindje në krahasim me brigjet adriatike. Ajo përzierje mes aborigjenëve neolitikë, bartës të kulturës së « Evropës së vjetër » dhe të ardhurve rishtas gjithmonë neolitikë – të cilët që nga mijëvjeçari i V ose i IV p.e.s. duket se depërtojnë në Ballkan – domosdoshmërisht ka prodhuar një përplasje kulturash, skemat e të cilës janë përshkruar në të gjitha veprat serioze që flasin mbi indoevropianët e parë. Elementi kryesor që sugjeron idenë është ajo lidhje gjinore e natyrës gjuhësore me proto-trakët, gjë e cila sugjeron edhe rajonin gjeografik ku ka ndodhur fillimisht përzierja, e ndjekur nga përplasja.
2. Ky fenomen nuk është as i izoluar as edhe i përveçëm për proto-ilirët pasi, e njejta llogjikë mund të përdoret edhe për proto-helenët ose edhe proto-maqedonët, të ngjizur sikundër të parët nga përzierja e aborigjenëve neolitikë ballkanikë dhe neolitikëve proto-indo-evropianë. Me fjalë të tjera, jo vetëm që i gjithë indoevropianizimi i Ballkanit ka një djep të përbashkët por edhe « produkti » i përfituar ka tipare dhe elementa të ngjashëm. ثshtë vendi për të përmendur edhe njëherë atë bashkësi të gjërë kulturore, të kultit dhe pjesërisht etno-gjuhësore që u formua gjatë eneolitit në Ballkan, e njohur me emrin gjenerik pellazgë i cili, i parë nën të gjitha këndet e vështrimit, paraqitet si një fenomen mbarëballkanik, me shtrirje deri në Azinë e Vogël ose edhe në ishujt e Mesdheut lindor.
3. Pas disa shekujsh të kaluar në vend – kohë e nevojshme për të përsosur indoevropianizimin, për të ngjizur stukturat elementare por të dallueshme të natyrës hierarqike dhe paraetnike, duke përfshirë edhe elementë të glosës antike, grupime ose fise tashmë me origjinë indoevropiane proto-ballkanike fillojnë « pushtojnë » hapësirën gadishullore duke u çvendosur drejt Perëndimit dhe Jugperëndimit. Ato fiset tona « proto-ilire » - kushërinj të afërt me « proto-trakët », bile edhe me « proto-helenët » - mes drejtimeve të tjera, zgjedhin me sa duket Perëndimin dhe ndjekin rrugët natyrore të gadishullit. Nëpërmjet rrafshit të Kosovës, ata prekin veriun e Maqedonisë së sotme dhe mbrrijnë në rajonin e liqeneve të Ohrit dhe të Prespës, përpara se sa të përhapen mbi territoret e Shqipërisë së sotme dhe të Epirit. Gjithashtu, duke ndjekur luginë e Savës, më pas atë të Danubit, ata përhapen në fushën e Panonisë dhe çfaqen përgjatë bregdetit adriatik dhe jonian.
4. Shkrirja e « proto-ilirëve » me grupimet autoktone të tipit evropian ose ballkanik « i vjetër » që jetonin ndërkohë në viset adriatike dhe joniane, ndodh diku në mijëvjeçarin e IIItë p.e.s. Këta të fundit ndërkohë njohin metalurgjinë e bakrit dhe fillimet e metalurgjisë së bronzit. Në këtë stad, historia jonë përputhet me atë të historianëve shqiptarë, të cilët ngulmojnë – me të drejtë – për atë vazhdimësi të shquar të kulturës materiale lokale që vendoset që prej kohëve të errëta të bronzit të mesëm. Për më tepër, kjo vërejtje shkon në drejtimin e hipotezës së mësipërme pasi tretja e krijuar rishtas nuk ka asgjë të përbashkët me përplasjen : jo vetëm që « proto-ilirët » kanë mundur të fitojnë nivelin kulturor « mesatar » ballkanik si edhe teknikat industriale të indigjenëve përgjatë asaj kohe që ata kanë jetuar në brendësi të gadishullit por edhe « autoktonët » mund të kenë patur ndërkohë kontakte të shumta të të parakohshme me popullsitë e stepave. Në fund të fundit, të ardhurit rishtas sjellin dhe imponojnë praktika të reja varrosjeje siç është rasti i tumave, procese të reja poçerie « me shirita » si edhe elementë të reja gjuhe, duke tërhequr në këtë mënyrë pas vehtes masën e popullsisë lokale që ata gjetën në vend, në atë proces të gjatë të « ilirizimit » që zgjati disa shekuj, duke filluar nga epoka e bronzit.
اka është e re në këtë mënyrë kqyrjeje të parahistorisë përmblidhet nga fakti se:
Jo vetëm procesi i « gjenezës » të bashkësisë ilire nuk mund të merret i shkëputur nga procesi i indoevropianizimit të Ballkanit, por ai duhet kqyrur në dy rrafshe të ndryshëm kohorë dhe brenda dy kornizave të veçanta hapësinore por bashkëplotësuese.
- Rrafshi i parë është ai i fundit të neolitit dhe i fillimit të eneolitit, mbi të cilin krijohet përzierja fillestare mes substratit lokal, bartës i kulturës së « Evropës së Vjetër », dhe të ardhurve rishtas proto-indievropianë në një kornizë që përfshin zona të gjera të Ballkanit verilindor dhe qëndror. Ky proces parësor përfshin indoevropianizimin e Ballkanit dhe krijimin e popullsive proto-ballkanike, përfaqësuesit e tipizuar të të cilit mund të ishin pellazgët.
- Rrafshi i dytë është ai i fillimit të epokës së bronzit ndërkohë që korniza është ajo e Ballkanit perëndimor : gjatë këtij procesi të dytë indoevropianët proto-ballkanikë e shpërngulur ripërzjehen me popullsitë indigjene të bregdetit adriatiko-dalmat dhe të hinterlandit të afërt për të krijuar ilirët. Ura lidhëse mes këtyre dy proceseve është shtegëtimi ndërballkanik.
E parë si në një dyndje e vërtetë, e ardhur diku prej veriut, ky shtegëtim ndërballkanik ka lënë gjurmë të thella në parandërgjegjen e popullsive antike të gadishullit, përpara se sa të pavdekësohej nga autorët e lashtë si Homeri, Hesiodi, Eskili ose Euripidi. Megjithatë historia e kësaj ndërfutjeje njerëzore nuk mbetet një element i izoluar pasi ky fenomen do të përsëritet edhe në periudha të tjera më të vonshme. Të ardhur gjithmonë nga Lindja ose Veri-Lindja, grupime kalorësish të popujve të stepave, përparësitë teknologjike të të cilëve janë në rradhë të parë ato të natyrës ushtarake, do të dynden përsëri mbi viset e Ballkanit. Nuk është vështirë të mendohet se në këto kushte, këta pushtues të përkohshëm të kenë mundur të rrënojnë qendrat e banuara prej bujqish – metalurgë, ndërkohë që ndikojnë fuqimisht mbi jetesën e autoktonëve duke ju transmetuar dijet e tyre. Në të kundërt, është pothuaj e pamundur të meret me mend që këta luftëtarë kalorës, megjithë forcën dhe numrin e tyre të madh, të kenë mundur të përmbysin fund e krye pejzazhin evropian me anë të imponimit të gjuhëve të tyre indoevropiane, aty nga fundi i mijëvjeçarit të IItë p.e.s.
Një tjetër shteg i mundshëm, ai i tregëtisë dhe i shkëmbimeve parahistorike, mund të ndriçojë lidhjen e bërë prej arkeologëve të shekullit të mëparshëm mes ilirëve dhe bartësve të kulturës së Hallstatit, një popull i epokës së hekurit me origjinë nga viset e Danubit të Epërm dhe të Mesëm dhe të Austrisë së Sipërme që u bë i njohur për prodhimin e objekteve prej bronzi dhe prej hekuri, veçanërisht prej shpatave pa dorëz me teh të dyfishtë, si dhe për zbutjen e kuajve.
Duke lidhur në këtë mënyrë gjenezën e ilirëve me protohistorinë e indoevropianëve, bëhet e mundur pajtimi i një varg aspektesh kontradiktore të tezave të sipërpërmendura :
- pasardhës së proto-indoevropianëve dhe si pasojë indoevropianë ;
- prodhim i një evolucioni të gjatë gadishullor dhe përfundimisht autoktonë të Ballkanit ;
- shtegëtues në kërkim të hapësirave jetësore dhe si rezultat, të çfaqur disi vonë në pjesën perëndimore të gadishullit.
Ilirët dhe bota antike.
Megjithë vështirësitë për të rrethshkruar përhapjen territoriale të ilirëve, duke shfrytëzuar burimet antike greke dhe më pas romake, historianët lokalë janë të mendimit se etnosi i tyre popullonte një territor të gjerë, të kufizuar nga lumenjtë Sava, Danub, Morava, Vardar dhe nga deti Adriatik dhe Jon, si edhe nga masivet malore të Pindit deri në gjirin Ambracik. Duke ndjekur kartografinë e epokës, bëhej fjalë për një mori fisesh mes të cilëve, më të njohurit ishin : istrët, liburnët, japodët, desidiatët, dalmatët, ardianët, dardanët, peonët, autariatët, pirustët, parthinët, dasaretët, enkelejtë, taulantët, amantët, bylinët, antitanët dhe së fundi kaonët, thesprotët dhe molosët. Popullsi të tëra me origjinë ilire siç është rasti i mesapëve dhe japigëve mendohet se u shpërgulën në gadishullin Italik dhe u vendosën në pjesën juglindore të Apenineve ndërkohë që grupe të tëra dardanësh çfaqen në Azinë e Vogël përpara se të bënin pjesë në koalicionin legjendar të Trojës kundër pushtuesve akej.
Eshtë shumë e mundshme që fillimisht, emërtimi ilirë të ketë qenë përdorur për të përcaktuar një grupim popullatash që banonin në një zonë gjeografike shumë më të ngushtë. Kështu, me këtë emër, Herodoti përshkruan popullsitë enkelej, fqinje me maqedonët, ndërkohë që Tuqididi përmend taulantët, të cilët i quan ilirë që banonin përrreth Epidamnit – Durrësit – dhe më në jug, në Kaoni dhe në Thesproti. Së fundi, Pseudo-Skylaksi i vëren ilirët në jug të vendit të liburnëve deri në Kaoni. Mjaft më vonë, në periudhën romake – nëpërmjet pendës së Plinit të Vjetër dhe më pas të Apianit të Aleksandrisë – ky emër kthehet në një emërtim gjinor, duke përfshirë një varietet të madh fisesh që banojnë në një shtrirje të tillë – Iliria, që me këtë rast rrethshkruan edhe shpërndarjen e tyre gjeografike.
Po qe se i zëmë besë opinionit të specialistëve të gjuhësisë, i cili jo gjithmonë përputhet me atë të historianëve, emërtimi « ilirologji » ka vuajtur për një kohë të gjatë nga një lloj urie e tepëruar dhe nga një hipertrofi e tillë sa që mund të quhet « iliromani ». E thënë ndryshe dhe me fjalë të thjeshta, disa prej historiano-gjuhëtarëve e kanë përdorur doktrinën ilire si një thes ku mund të shtihet çdo send - të cilit nuk i është gjendur vendi tek thasët e tjerë. Nën pretekstin e një ngjashmërie më shumë të sajuar se sa reale dhe të mbështetur tek argumenta gjuhësorë të zbehtë për të mos i quajtur të dyshimtë, këta studiues kanë grupuar nën të njejtin emërtim fise dhe popuj që pak kanë të bëjnë me ilirët « e vërtetë ». Eshtë rasti i venetëve, i istrëve ose edhe i liburnëve, të cilët të tjerë historiano-gjuhëtarë evropianë kanë tendencë t’i shtien në një grup të veçantë « adriatiko verior », me një gjuhë që lidhet më tepër me atë italike. Pothuaj e njejta gjë mund të thuhet edhe për dalmatët, japodët dhe fise të tjera panoniane – ndoshta të dala nga trungu i përbashkët ilir, por ndërkohë të « çilirizuara » dhe pjesërisht të « italicizuara » nën ndikimin e fuqishëm të fqinjëve italikë.
Rasti i fiseve më jugore gjithashtu le vend për diskutim. Teza që pohon përkatësinë e ngushtë ilire të fiseve jugore siç është rasti i kaonëve, thesprotëve ose molosëve – duke cituar këtu ata më të njohurit që dikur banonin në Epir, bashkon me vështirësi rezultatet që vijnë nga gërmimet arkeologjike, ngjashmëritë kulturore dhe më në fund trajektoren e zhvillimit të strukturave shtetërore dhe politike. Ndërkohë që materialet arkeologjike dëshmojnë për lidhje të vjetra dhe të shumëfishta me botën ilire, afëritë kulturore – dhe gjuha – i lidhin me fqinjët e tyre maqedonas. Sidoqoftë, edhe për kundërshtarët e tezës ilire, bëhet shumë i vështirë pohimi që këto fise i përkasin katërcipërisht botës helene, të zotëruar nga Athina, Korinthi ose Sparta. Kuadri i përgjithshëm i jetës së tyre dhe organizimi shoqëror lejon të mendohet që, pavarësisht përkatësisë « etnike », paralelisht me ndërfutjen intensive në botën ilire, shkallë shkalle, ata kanë pësuar një proces helenizimi nën ndikimin e maqedonëve dhe të grekëve.
Historianët shqiptarë na sigurojnë se Ilirët merreshin me rritjen e kafshëve dhe të kuajve dhe praktikonin bujqësinë. Për më tepër, ata ishin metalurgë të mirë pasi dinin të nxirrnin, të shkrinin dhe të përpunonin bakrin dhe hekurin, që vinin nga minierat e vendit dhe si pasojë, ata ishin edhe kovaçë të shkathët ; shkurt, artizanë të zotë, të njohur dhe të çmuar nga bota antike. Për më tepër, Ilirët ushtronin shkëmbimin dhe tregëtinë dhe komunikonin me rajone të tjera të botës antike. Gërmimet arkeologjike të zhvilluara në një numur të madh tumash kanë nxjerrë në dritë një shumllojshmëri objektesh, që venë në dukje mjaft aspekte të jetës së përditshme ilire. Thikat me origjinë mikenase, fibulat dhe objektet e tjera femërore me origjinë italike, rruazat prej qelibari nga viset e Balltikut lejojnë të merret me mend gjeografia e shkëmbimeve të tyre. Përfundimisht, tablloja plotësohet me marrëdhëniet pronësore dhe të luftës, dy konstante krejt të zakonshme të jetës së fiseve ilire që për më tepër, ushtronin edhe piratërinë mbi anijet tregëtare të Adriatikut.
Dy mënyrat e privilegjuara të shkëmbimit, tregëtia dhe lufta, çuan në përierjen ose « kryqëzimin » e popullatave në viset kufitare. ثshtë racionale të mendohet se maqedonasit e vjetër kishin marrëdhënie të vjetra kushërillëku me fqinjët e tyre ilirë, elementë përbërës njerëzorë të të cilëve bënin pjesë në amalgamën e formimit atij kombi që nxorri burra të tillë si Aleksandri i Madh. Vetëm më vonë – me adoptimin e mënyrës së jetesës dhe të karakteristikave kulturore greke – maqedonasit shkasin drejt helenizimit të tyre të ngadalshëm por të sigurt. Ka shumë të ngjarë që gjithashtu, në territorin e dardanëve, ilirët të jenë përzierë rishtas edhe me trakët – një tjetër popull i lashtë ballkanik që jetonte në territoiret e sotme të Bullgarisë – dhe që ndante me të parët një origjinë të largët të përbashkët. Thellë në jug, ilirët u influencuan, thjesht për të mos thënë se u përzjenë, me helenët që për më tepër, themeluan përgjatë brigjeve të Jonit dhe veçanërisht të Adriatikut, një varg të tërë qytetesh, tregjesh ose kolonish me prirje të theksuar tregëtare, Epidamni - Durrës, të ngritur nga banorët e Korfuzit rreth fundit të shekullit të VIItë p.e.s (viti 627 ?) ose Apollonia, e themeluar nga korinthasit në vitin 588 p.e.s. Në shekullin e Vtë p.e.s, këto dy qendra tashmë ishin shëndrruar në qytete-Shtete të mëdha, të rrethuara me mure të trasha mbrojtëse, prapa të cilëve zhvillohej një aktivitet i rëndësishëm ekonomik. Duke përfituar nga forca e tyre, nga fakti që ato prisnin monedhën e tyre, nga rrjeti i fuqishëm i shkëmbimeve me pellgun mesdhetar dhe me hinterlandin ilir, ato u shkëputën nga ndikimi i metropolit grek dhe ndoqën një trajektore të pavarur dhe një dinamikë të tyren. Megjithë tensionet politike dhe luftrat për pushtet mes shtresave të ndryshme qytetare që çuan deri në luftën civile të vitit 436 p.e.s, Epidamni dhe Apollonia mbetën shembuj të një shoqërie civile dhe politike ; shkurt, një shoqëri qytetare. Porti tjetër jugor Aulona, konkurrohej nga dy koloni të tjera në jug të vendit : Orikos – Orikumi et Buthrotos - Butrinti.
Përveç përzierjes me fqinjët, ilirët vuajtën dhe pasojat e mërgimeve evropiane, siç është rasti i keltëve nga fillimi i shekullit të IV p.e.s, që vinin nga Veriperëndimi. Fise të tëra kelte siç është rasti i skordiskëve u ngulën në fushën danubiane dhe dëbuan popullsitë autoktone drejt jugut.
Kjo « bashkësi e gjerë kulturore dhe etnike, e cila në epokën e hekurit në bazë të zhvillimit të brendshëm ekonomiko-shoqëror, do të vazhdonte të zhvillonte më tej kulturën e vet duke i dhënë asaj një fytyrë gjithnjë më të përcaktuar etnike », ky territor i gjerë i banuar prej grupit ilir i përbërë nga bërthama të kristalizuara etno-kulturore ashtu siç ishin vërejtur prej autorëve antikë, njohu vetëm një bashkim politik ose shtetëror të pjesshëm dhe fragmentar, që preku në rradhë të parë rajonet jugore. Duke patur si të përbashkët një origjinë të njejtë dhe, pa asnjë dyshim, një varg vlerash, besimesh dhe elementë të tjerë shoqërorë, fiset si dhe bashkimet e fiseve u zhvilluan sipas trajektoreve të veta, shpesh të diktuara prej botës rrethuese dhe fuqitë fqinje. Ata u zgjeruan në territore të tëra, farkëtuan pushtete të natyrës politiko-ushtarake dhe krijuan perënditë e tyre – pra, një varg motivesh të vlefshme sipas të cilave ata fituan të drejtën të quhen popuj, ndërkohë që bashkësia e tyre s’mundi asnjëherë te ngrihet në nivelin e një « kombi ».
Formacionet e para autonome ilire u çfaqën gjatë shekullit të VII –VItë p.e.s. Ato u krijuan në formën e federatave të fiseve të ndryshme, brenda të cilave ekonomia bujqësore shtëpijake udhëhiqte fushat e jetës shoqërore. Megjithëse çfaqja e veglave dhe e armëve prej hekuri, paralelisht atyre prej bronzi, çoi drejt ndryshimeve të ndjeshme, kjo periudhë karakterizohet nga mungesa ose më mirë te themi egzistenca embrionare e elementëve që qëndrojnë në themel të ekonomisë së shkëmbimeve, do të thotë e shkrimit dhe e përdorimit të monedhave. Baza sociale e shoqërive të tilla mbështetet mbi bujqit dhe barinjtë e lirë ose gjysëm të lirë, të organizuar sipas modeleve fisnore ose sipas bashkësive agrare. Njëkohësisht, sikundër edhe tek fqinjët e tyre helenë, zhvillohet shpronësimi dhe kthimi në gjendje vartësie të popullsive të nënshtruara osë të ngadhënjyera gjatë luftës. Egzistenca e prospelatëve tek ardianët ose e dullëve tek dardanët, e vërejtur dhe e përmendur nga autorët antikë që e krahasojnë me gjendjen e hilotëve të spartanëve, përfaqson jo vetëm një formë të hershme të skllavërisë por njëkohësisht dhe të egzistencës të një shoqërie të hierarqizuar, vendi i parë në të cilën i takon basileut. Ky sistem u adoptua nga shumica e popujve ilirë të bregdetit adriatik, duke përfshirë këtu edhe taulantët si dhe enkelejtë, ndërkohë që kaonët dhe thesprotët kishin zgjedhur një sistem oligarqik. Megjithëse toka i përket të gjithë fisit, Bazileu ruan privilegje të rëndësishme, sidoqoftë të kufizuara nga një këshill, i cili mbetet instancë vendimore. Tërësia e këtyre faktorëve të organizimit shoqëror tek ilirët bën që shoqëria e tyre të konsiderohet si një shoqëri subjektesh që zhvillohet në gjirin e një « Shteti » territorial, pa mundur të krijojë përbërësit e një shoqërie politike.
Afëria dhe bashkëjetesa në të njejtën hapësirë gjeografike e dy tipeve të ndryshme të Shtetit dhe të dy shoqërive, Qyteti-Shtet dhe Shteti territorial sikundër shoqëria politike dhe shoqëria e subjekteve, është mjaft dobiprurës për zhvillimin e mëtejshëm të të fundit. Për më tepër, diferencat e vërejtura në nivelin shoqëror, kulturor ose ekonomik asnjëherë nuk krijuan një pengesë në marrëdhëniet e fqinjësisë së mirë. Ato nuk përcaktojnë as edhe raporte force të veçanta, me qëllim që të favorizojnë sistemin shoqëror më të zhvilluar. Në të kundërt, basilenjtë ilirë u përzien në çështjet e qyteteve-shtete të afërt siç ishte rasti i mbretit të taulantëve, Glaukia, gjatë shekullit të IVtë p.e.s. Si përfundim, Shteti territorial « barbar » pëson influencën rrezatuese të qytetërimit helen dhe në disa raste përfundon duke u helenizuar, me adoptimin e strukturave sociale dhe politike të botës greke. Shpejtësia e këtij procesi dhe shkalla e helenizimit do të varet nga afëria me epiqendrën. Historia përmend rastin e maqedonëve por gjithashtu edhe atë të thesprotëve si edhe te molosëve të Epirit.